Ηλιού Η.Φίλιππος
Ο Φίλιππος Ηλιού, γιος του Ηλία Ηλιού και της Ελευθερίας Καλδή, γεννήθηκε στη Μυτιλήνη, στις 24 Ιανουαρίου 1931, και έζησε στη Μύρινα της Λήμνου ως το 1935. Σε ιδιόγραφο βιογραφικό σημείωμα που συνέταξε, το 1986, για τις ανάγκες του προγράμματος «Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα», έγραφε: «Τελείωσα τις γυμνασιακές μου σπουδές, το 1950, στο Πειραματικό Σχολείο Αθηνών. Από το 1957 μπόρεσα να παρακολουθήσω μαθήματα στη Σορβόννη (όπου απέκτησα τρία certificats: αρχαία ιστορία-νεώτερη και σύγχρονη ιστορία-νεοελληνική φιλολογία) και στην École Pratique des Hautes Études (Vie section), της οποίας έλαβα το 1965 το Δίπλωμα της Σχολής, ύστερα από την υποβολή μελέτης τιτλοφορημένης: Études des souscriptions aux editions en langue grecque (κριτική επιτροπή: Robert Mandrou, εισηγητής. Ronald Barthes και Paul Leuillot, μέλη). Έχω κατά καιρούς συνεργαστεί: ως βοηθός έρευνας στην École Pratique des Hautes Études (1967–1974). ως επιστημονικός συνεργάτης του τμήματος εκδόσεων της Εθνικής Τράπεζας (1976–1979). Έχω συνεργαστεί με το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, του οποίου είμαι από το 1980 φιλοξενούμενος ερευνητής, και με το Ιστορικό Αρχείο της Εμπορικής Τράπεζας»… Και ακολουθούσαν οι «Επιστημονικές δραστηριότητες» και τα «Δημοσιεύματα».
Στο λιτό αυτό σημείωμα θα μπορούσε πάντως να προστεθεί ότι εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ στη διάρκεια της κατοχής και από τότε είχε αδιάλειπτη πολιτική δράση στη νομιμότητα ή στην παρανομία (ΕΠΟΝ, ΚΚΕ, ΕΔΑ, ΚΚΕ Εσωτερικού, Ελληνική Αριστερά, Συνασπισμός της Αριστεράς). Τον συνέλαβαν στα Δεκεμβριανά, μαζί με τον πατέρα του και τον παππού του Γεώργιο Καλδή, και κρατήθηκαν για λίγες μέρες σε εγγλέζικο στρατόπεδο στο Γουδί. Η πολιτική του ένταξη στάθηκε αιτία αποκλεισμών ήδη από τα μαθητικά του χρόνια. Μετά τα Δεκεμβριανά, βρήκε φιλόξενη στέγη στο Κολλέγιο Αθηνών, για να διωχθεί και από εκεί, τον Ιούλιο του 1949, και να αποφοιτήσει εν τέλει από το Πειραματικό Σχολείο, χωρίς όμως να του επιτραπεί να λάβει μέρος στις εισαγωγικές εξετάσεις για το Πανεπιστήμιο. Η πλούσια βιβλιοθήκη του Κολλεγίου ήρθε, ωστόσο, να ικανοποιήσει και να διευρύνει πρώιμες περιέργειες και αναζητήσεις. Καρπός αυτής της πρώτης περιόδου στάθηκε η μελέτη του για τον Κοραή (154 σ.).
«Γράφτηκε στις Πασχαλινές διακοπές του 1949» και απέσπασε το Α΄ βραβείο στον διαγωνισμό του Ιστορικού Συλλόγου του Κολλεγίου, με έπαθλο τον Α΄ τόμο της πρώτης έκδοσης της Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Κ. Θ. Δημαρά, εκδομένο μόλις τον Δεκέμβριο της προηγούμενης χρονιάς. Αυτή η γόνιμη διασταύρωση με τον σοφό Χίο και τον πρεσβύτερο ομότεχνο θα σφραγίσει όλη την κατοπινή διαδρομή.
Στρατιώτης, κρατήθηκε στην απομόνωση του Μακρονησιού είκοσι μήνες (1953–1955). Το 1957 παντρεύτηκε την Μαρία Παπαγιάννη και, το φθινόπωρο, κατόρθωσε να αποκτήσει διαβατήριο, έπειτα από χρόνων αρνήσεις. Έφυγε για το Παρίσι, όπου έζησε μέχρι το 1964. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, υπήρξε ιδρυτικό μέλος, μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου και επιστημονικός υπεύθυνος του Κέντρου Μαρξιστικών Μελετών και Ερευνών (1965–1967). Καλοκαίρι του 1967 διέφυγε στο Παρίσι, και έως τον επαναπατρισμό του, το 1975, ανέπτυξε έντονη αντιστασιακή-αντιδικτατορική δράση στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο. Από τον Ιανουάριο του 1968 και έως την άνοιξη του 1970, υπήρξε Γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης ΕΔΑ Παρισιού –που μετεξελίχτηκε σε ΚΚΕ Εσωτερικού– διαδραματίζοντας πρωτεύοντα ρόλο στις κομματικές εξελίξεις. Το 1968 γεννήθηκε ο γιος του Ηλίας.
Από την πολυσχιδή επιστημονική και κοινωνική δραστηριότητα του Φίλιππου Ηλιού, στα χρόνια της μεταπολίτευσης και ώς τον θάνατό του, κρατούμε ενδεικτικά, στη συνέχεια, ορισμένα σημεία αναφοράς: μέλος της Συντακτικής Επιτροπής και υπεύθυνος σύνταξης του Ερανιστή από το 1976–86, έγινε το 1977 μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ομίλου Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού. Διευθυντής της σειράς «Νεοελληνικά Μελετήματα» στον Εκδοτικό Οίκο Ερμής (1976–1987). μέλος της Επιτροπής Ιστορίας της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος από την ίδρυσή της (1977) έως το 1993. μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Συλλόγου «Οι φίλοι της Γενναδείου Βιβλιοθήκης» (1983–1986). ιδρυτικό μέλος και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Εταιρείας του Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής Νεολαίας του Υφυπουργείου Νέας Γενιάς από την ίδρυσή του (1983) έως το 1989. συνιδρυτής και συνδιευθυντής μαζί με τον Σπύρο Ασδραχά και τον Βασίλη Παναγιωτόπουλο του περιοδικού Τα ιστορικά (1983 κ.εξ.). επιστημονικός υπεύθυνος του Βιβλιολογικού Εργαστηρίου, που λειτούργησε από το 1986 στο πλαίσιο του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου. Ιδρυτικό μέλος της Κίνησης των πολιτών κατά του ρατσισμού (1991). Ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας από την ίδρυσή τους (1992 κ.εξ.). μέλος του Ιδρύματος Ελληνικού Πολιτισμού (1992–1995). Επίτιμος διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης (1994). Ιδρυτικό μέλος και Γενικός Γραμματέας του Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού (1996–2001). Μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής του Μετώπου Λογικής κατά του Εθνικισμού (1996–2001). Ιδρυτικό μέλος και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Εταιρείας Πολιτικού Προβληματισμού Νίκος Πουλαντζάς (1997–2003). Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της εφημερίδας Η Αυγή (2000–2002). Υποψήφιος βουλευτής στη Β΄ Αθηνών με τον Συνασπισμό της Ριζοσπαστικής Αριστεράς στις εκλογές του Μαρτίου 1994.
Όπως η εργογραφία το, πλούσια χωρίς καμία αμφιβολία, υπολείπεται αν συγκριθεί με τα ατέρμονα σχέδια και τις ημιτελείς πραγματώσεις του Φίλιππου Ηλιού –θυμίζουμε μόνο τον Α΄ τόμο των Συνδρομητών των ελληνικών βιβλίων 1749–1821, 624 σελίδες τυπωμένες που έμειναν ανέκδοτες–, ανάλογη αίσθηση μοιάζει να αφήνουν οι λίγες κουκκίδες που γράφτηκαν εδώ. Επιτρέπουν απλώς να εννοηθεί το πυκνό υφάδι μιας ζωής γεμάτης και δημιουργικής, και πάνω σε αυτό το υφάδι να διαγραφεί κάτι από την εφηβική μορφή του φίλου, του δασκάλου και του συναγωνιστή που γνωρίσαμε και αγαπήσαμε: το ατίθασο και συνθετικό πνεύμα, το πείσμα του ακαταπόνητου δουλευτή, τη συνέπεια, την ακεραιότητα και τη γενναιοδωρία. Και μόνη η μνήμη μπορεί όλα τούτα να τα χρωματίσει με εκείνο το παιχνίδισμα, ως την έσχατη ώρα, που στάθηκε η δική του στάση απέναντι στη ζωή και στο θάνατο.
Έργα
1) Από την αλληλογραφία του Κοραή ανέκδοτα και ξεχασμένα γράμματα (1953)
2) Αβιβλιογράφητες εκδόσεις της Τουρκοκρατίας (1973)
3) Προσθήκες στην ελληνική βιβλιογραφία – Τα βιβλιογραφικά κατάλοιπα του E.Legrand και του H.Pernot (1973)
4) Un projet bibliographique d.E.Legrand (1977)
5) Κοινωνικοί αγώνες και διαφωτισμός – Η περίπτωση της Σμύρνης (1819) (1981)
6) Ελληνική βιβλιογραφία 1800-1863 Προσθήκες-Συμπληρώσεις (Τετράδια Εργασίας 4) (1983)
7) Τύφλωσον Κύριε τον λαόν σου (1988)
8) Ιδεολογικές χρήσεις του Κοραϊσμού στον 20ο αιώνα (1989)
9) Οι φάκελοι (1989)
10) Ελληνική βιβλιογραφία του 19ου αιώνα τόμος α’ 1801-1818 (1997)
11) Ελληνική βιβλιογραφία του 19ου αιώνα τόμος β’ 1819-1832 (1997)
12) Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος – Η εμπλοκή του ΚΚΕ (2004)
13) Εργογραφία Κ.Θ. Δημαρά 1917-2004 (2005)
14) Ιστορίες του ελληνικού βιβλίου (2005)
15) Οι ασέβειες του ιστορικού (2006)
16) Ψηφίδες ιστορίας και πολιτικής του εικοστού αιώνα (2007)
Συμμετοχή σε συλλογικά έργα
1) Δημήτρης Γληνός παιδαγωγός και φιλόσοφος (1983)
2) Πενήντα χρόνια Νεοελληνικής Παιδείας (1985)
3) Βιβλιογραφικά (Τετράδια εργασίας 10) (1988)
4) Σύγχρονα αρχεία, φάκελοι και ιστορική έρευνα (1991)
5) Επιθεώρηση τέχνης μια κρίσιμη δωδεκαετία (1997)
6) Η πρόσβαση στα αρχεία: δυνατότητες, δεοντολογία, απόρρητο (1998)
7) Των αφανών – Τρεις ομιλίες για το βιβλίο της Παγώνας Στεφάνου (1998)
8) Αρχεία ελληνικών πολιτικών κομμάτων και πολιτικών προσωπικοτήτων – διαχείριση και πρόσβαση (1999)
9) Θρησκευτική ελευθερία και δημοκρατία (2000)
10) Ιστορικό τοπίο και ιστορική μνήμη – Το παράδειγμα της Μακρονήσου (2000)
11) Ο εμφύλιος πόλεμος Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος 1949 (2002)
12) Για τη δεκαετία 1940-50 (2003)
13) Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000 τόμος 2ος – Η Οθωμανική αυτοκρατορία 1770-1821 (2003)
14) Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002 Πρακτικά Δ’ διεθνούς συνεδρίου ιστορίας (2004)
15) Οι αναγνώσεις του 1821 και η Αριστερά (2014)
Δημοσιεύσεις σε περιοδικά
1) Η ιδεολογική χρήση της Ιστορίας (περιοδικό Αντί τεύχος 46,1976)
2) Κυκλοφορίες των ελληνικών βιβλίων – Τα μεγάλα τραβήγματα του 1823 (περιοδικό Ο Πολίτης τεύχος 13,1977)
3) Στη τροχιά των ιδεολόγων Κοραής-Daunou-Φουρναράκης (περιοδικό Χιακά Χρονικά Ι’,1978)
4) Στο περιθώριο της “Τέχνης”-Γράμματα του Κωνσταντίνου Χατζόπουλου στον Ουμβέρτο Περνό (1898-1899) (περιοδικό Η Λέξη τεύχος 31,1984)
5) Δέκα εκδόσεις της τυπογραφίας Γλυκή με επιμέλεια του Αββά Γραδενίγου στα χρόνια 1673-1674 (περιοδικό Μνήμων τόμος δέκατος,1985)
6) Εκδόσεις των “Ανδραγαθειών Μιχαήλ Βοεβόδα” και ένας βιβλιοκατάλογος του Bortoli (περιοδικό Μνήμων τόμος δέκατος,1985)
7) Η ψυχοπαθολογία του φόβου, της πείνας και του άγχους (1947) (περιοδικό Ο Πολίτης τεύχος 113,1991)
8) Ο 19ος αιώνας του Ε.Λ.Ι.Α. (περιοδικό Επτά ημέρες της Καθημερινής,1996)
9) Η πατριαρχική καταδίκη του Ρήγα (περιοδικό Αντί τεύχος 652,1998)
10) Ένας χαλκέντερος ριψοκίνδυνος στοχαστής που τον έλεγαν Παναγιώτη Κονδύλη (Περιοδικό Αντί τεύχος 666,1998)
11) Το σχήμα του εμφυλίου πολέμου (περιοδικό Αντί τεύχος 694-695,1999)
12) Η προετοιμασία του εμφυλίου πολέμου : πέντε κείμενα (περιοδικό Αντί τεύχος 694-695,1999)
13) Ένα υπόμνημα του Κώστα Κουλουφάκου για την Επιθεώρηση Τέχνης: κομματική διανόηση και κομμουνιστική ανανέωση (περιοδικό Αρχειοτάξιο τεύχος 2,2000)
14) Δέκα χρόνια ΑΣΚΙ (περιοδικό Αρχειοτάξιο τεύχος 4,2002)
